Εκεί που χάνεται η επαφή με την πραγματικότητα…
Η σχιζοφρένεια είναι μια σύνθετη, ετερογενής ψυχιατρική διαταραχή όπου οι ασθενείς εμφανίζουν σοβαρές διαταραχές στη σκέψη, την αντίληψη και τη συμπεριφορά (Owen et al., 2016; Newton et al., 2018). Η συχνότητα εμφάνισης της πάθησης ανέρχεται στο 0,3-1% με τους άνδρες να πλήττονται κατά 1,4 φορές συχνότερα από τις γυναίκες (Janoutová et al., 2016; Charlson et al, 2018). Η κληρονομισιμότητα της νόσου φτάνει το 79% (Hilker et al., 2018). Μελέτες σε διδύμους απέδειξαν πως πέραν των γενετικών εμπλέκονται και περιβαλλοντικοί παράγοντες καθώς και επιγενετικές αλλαγές για την εκδήλωση της ασθένειας (Hilker et al., 2018; Black & Andreasen, 2021; Golimbet & Kostyuk, 2022). Η εμφάνιση της νόσου συνήθως εντοπίζεται στην πρώιμη ενήλικη ζωή, με τη διάγνωση να βασίζεται σε συγκεκριμένα κριτήρια, όπως αυτά ορίζονται από το Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5) (Solmi et al., 2022).
Συμπτώματα
Οι ασθενείς εμφανίζουν συμπτώματα που ομαδοποιούνται σε θετικά (παραληρητικές ιδέες, ψευδαισθήσεις, αποδιοργανωμένη σκέψη, παράλογος και ασυνάρτητος λόγος, επινοημένες λέξεις-νεολογισμοί), αρνητικά (μειωμένη συναισθηματική έκφραση, αβουλία, αλογία, ανηδονία, ακοινωνικότητα) και σε νευρογνωστικές διαταραχές (Lewis & Lieberman, 2000; Govil et al., 2025). Επίσης συχνά εμφανίζουν μη φυσιολογική κινητική συμπεριφορά, για παράδειγμα υιοθετούν παράξενες στάσεις (Lieberman & First, 2018).
Αιτιοπαθογένεια
Για τον προσδιορισμό των αιτιών πρόκλησης της διαταραχής χρησιμοποιείται το Structured Clinical Interview for DSM‑5 (SCID‑5). Η SCID‑5 είναι η πλέον αναγνωρισμένη ημι-δομημένη συνέντευξη κλινικής αξιολόγησης που βασίζεται στα διαγνωστικά κριτήρια του DSM‑5 και επιτρέπει στον επαγγελματία ψυχικής υγείας να αξιολογήσει ιστορικά, περιβαλλοντικά, ψυχοκοινωνικά και βιολογικά δεδομένα, τα οποία σχετίζονται με την αιτιοπαθογένεια της διαταραχής (First et al., 2015; Torrey & Yolken, 2019). Η σχιζοφρένεια θεωρείται διαταραχή της νευροπλαστικότητας του εγκεφάλου, συνδέεται με δομικές και λειτουργικές εγκεφαλικές ανωμαλίες, κυρίως στον προμετωπιαίο φλοιό, καθώς και με διαταραχές στο ντοπαμινεργικό σύστημα, που προκαλούν ψυχωτικά και γνωστικά συμπτώματα (Bryan & Whishav, 2018; Gaisler-Salomon, 2019;). Τα νευρογνωστικά ελλείμματα, εμφανή ήδη από την παιδική ηλικία, επηρεάζουν τη μακροπρόθεσμη λειτουργικότητα (Mohn-Haugen et al., 2022). Παράλληλα, η αυξημένη οξειδωτική βλάβη και γενετικές μεταλλάξεις, όπως στα γονίδια 22q11.2 και SETD1A, συμβάλλουν στην παθογένεια (Perkins et al., 2020;). Οι περιβαλλοντικοί στρεσογόνοι παράγοντες, όπως οι προγεννητικές επιπλοκές, η κοινωνική απομόνωση και η χρήση ουσιών, σχετίζονται με την εμφάνιση σχιζοφρένειας (Pelayo-Terán et al., 2021; Khandaker et al., 2023). Επιπλοκές εγκυμοσύνης και τοκετού, όπως υποξία και λοιμώξεις, αυξάνουν τον κίνδυνο ψυχωτικών διαταραχών (Davies et al., 2024). Η μοναξιά και η κοινωνική απόσυρση επιδεινώνουν την ψυχική υγεία και μπορεί να πυροδοτήσουν ψυχωτικά επεισόδια (Almuqrin et al., 2023). Τραυματικά γεγονότα, όπως η παιδική κακοποίηση και παραμέληση, συνδέονται με αυξημένο κίνδυνο ψύχωσης, μέσω στρες και νευροβιολογικών αλλαγών που επηρεάζουν τα συμπτώματα (Popovic et al., 2019; Ramirez & Correll, 2025).
Η συνύπαρξη χρήσης ουσιών είναι συχνή και συγκεκριμένα η χρήση κάνναβης, ειδικά συνθετικών κανναβινοειδών (SCRAs), αυξάνει τον κίνδυνο ανάπτυξης σχιζοφρένειας, κυρίως σε άτομα με προδιάθεση (van Amsterdam et al., 2015; Sherif et al., 2018). Η συνεχής χρήση συνδέεται με χειρότερη πρόγνωση και αυξημένο κίνδυνο υποτροπής (D’Souza et al., 2023).
Θεραπεία
Η θεραπεία της σχιζοφρένειας καλύπτει όλα τα στάδια της διαταραχής, από την προδρομική περίοδο έως την κρίσιμη φάση, και επικεντρώνεται πλέον στην «προσωπική ανάρρωση», μια εξατομικευμένη διαδικασία που δίνει έμφαση στην ελπίδα και την ποιότητα ζωής (Galletly et al., 2016; Lim et al., 2017). Ο ασθενής αναδομεί τα προσωπικά του νοήματα και ρόλους, επιδιώκοντας μια παραγωγική ζωή (Simonsen et al., 2017). Η θεραπεία περιλαμβάνει φαρμακευτικές, ψυχοθεραπευτικές, κοινωνικές και σωματικές παρεμβάσεις (Goff, 2021; Stevović et al., 2022).
Ο ψυχίατρος είναι υπεύθυνος για τη χορήγηση και προσαρμογή της φαρμακευτικής αγωγής (Bool et al., 2021). Αν και τα αντιψυχωσικά πρώτης γενιάς όπως όπως η αλοπεριδόλη και η χλωροπρομαζίνη είναι αποτελεσματικά στα θετικά συμπτώματα, προκαλούν σοβαρές παρενέργειες (Correll et al., 2024· Torrisi et al., 2020). Τα δεύτερης γενιάς όπως η ρισπεριδόνη και η κλοζαπίνη έχουν καλύτερο προφίλ ασφάλειας, αλλά περιορισμένη επίδραση στις αρνητικές εκδηλώσεις (Aringhieri et al., 2018· Solmi et al., 2017). Νεότερες προσεγγίσεις βρίσκονται υπό μελέτη (Jarab et al., 2025).
Η συνδυαστική εφαρμογή φαρμακευτικής αγωγής και Γνωσιακής-Συμπεριφορικής Θεραπείας (CBT) στη θεραπεία της σχιζοφρένειας είναι καλά τεκμηριωμένη και γι αυτό προτείνεται για τον συγκεκριμένο ασθενή (Turkington & Lebert, 2017). Η CBT προσφέρει μικρό αλλά στατιστικά σημαντικό όφελος ως συμπλήρωμα στη φαρμακοθεραπεία (Jauhar et al., 2018; Laws et al., 2018). Αποτελεί δε χρήσιμη επιλογή για ασθενείς που απορρίπτουν τη φαρμακευτική παρέμβαση (Bighelli et al., 2018; Hutton et al., 2022). Εστιάζει στην τροποποίηση παραμορφωμένων σκέψεων, διαχείριση συναισθημάτων και ψυχοεκπαίδευση (Turner et al., 2020). Ανασκοπήσεις δείχνουν βελτίωση λειτουργικότητας και μείωση ψυχωτικών συμπτωμάτων (Hazell et al., 2016; Laws et al., 2018), ιδίως σε οξέα ή ανθεκτικά περιστατικά (Lincoln et al., 2017), ενώ η επίδραση στα αρνητικά συμπτώματα παραμένει περιορισμένη (Velthorst et al., 2015). Επιπλέον, ενισχύει κοινωνικές δεξιότητες και μειώνει τον κίνδυνο υποτροπής (Morrison et al., 2014). Μελλοντικές έρευνες προτείνεται να εστιάσουν σε εξατομικευμένα και καινοτόμα πρωτόκολλα για καλύτερη αποτελεσματικότητα (Candida et al., 2016).
Στο πλαίσιο της ψυχοκοινωνικής θεραπείας της σχιζοφρένειας, σύγχρονες παρεμβάσεις εστιάζουν στη βελτίωση της συναισθηματικής ρύθμισης, της μεταγνωσιακής επίγνωσης και της ψυχολογικής ευεξίας (Turkington & Lebert, 2017). Η Θεραπεία Εστιασμένη στη Συμπόνια (CFT) μειώνει τη ντροπή και την αυτοκριτική, ενισχύοντας την αυτοσυμπόνια (Kirby, 2017; Craig et al., 2020). Αντίστοιχα, η Θεραπεία Αποδοχής και Δέσμευσης (ACT), βασισμένη στη Θεωρία Σχετικών Πλαισίων (RFT), ενισχύει την ψυχολογική ευελιξία, μειώνει τις ψευδαισθήσεις και προάγει την αυτοεκτίμηση και τη φαρμακευτική συμμόρφωση (Ashry et al., 2021; Shi et al., 2023).
Η ενσωμάτωση της σωματικής δραστηριότητας στη θεραπεία μπορεί να βοηθήσει στη διαχείριση των θετικών συμπτώματων ενώ μπορεί να συμβάλει και στην επανένταξη του ασθενούς στην κοινωνία (Cempa et al., 2022). Η θεραπευτική άσκηση που γίνεται από εξειδικευμένο φυσικοθεραπευτή, κατ’ όικον ή στο χώρο οόπου νοσηλεύεται ο ασθενής, συμβάλει επίσης στην απικατάσταση μετά από νοσηλεία , κάτι που είναι ιδιαίτερα συχνό στους πάσχοντες από σχιζοφρένεια. Οι ασθενείς παρουσιάζουν επίσης συχνές πτώσεις με αποτέλεσμα κατάγματα όπου και σε αυτή την περίπτωση ο ρόλος της φυσικοθεραπείας είναι διττός: πρωτογενώς μέσω ασκήσεων ισορροπίας για την πρόληψη των πτώσεων και δευτερογενώς για την αποκατάσταση του ίδιου του τραυματισμού. Η αποκατάσταση θα π΄ρεπει να γίνεται από εξειεδικευμένο φυσικοθεραπευτή που θα έχει γνωση και εμεπειρία ως προς τη διαχείριση ψυχικά πάσχοντων (Cempa et al., 2022).
Πολιτισμικά και Κοινωνικά ζητήματα – Στίγμα
Ο κοινωνικός αποκλεισμός αποτελεί βασικό πρόβλημα για τα άτομα με σχιζοφρένεια και προκύπτει τόσο από κοινωνικές δομές όσο και από ατομικούς παράγοντες, που οδηγούν στην εσωτερίκευση κοινωνικών προκαταλήψεων (Reinhard et al., 2022). Οι προκαταλήψεις αυτές απορρέουν από την ανάγκη των ανθρώπων να προστατεύσουν κοινωνικές αξίες (Schomerus et al., 2021). Οι πάσχοντες, προκειμένου να αποφύγουν τον στιγματισμό, αποκρύπτουν τη διάγνωσή τους και οδηγούνται σε αυτοαποκλεισμό, κάτι που παρεμποδίζει την πρόσβαση σε θεραπεία και συχνά επηρεάζει αρνητικά την προσήλωση στη φαρμακευτική αγωγή (Angermeyer et al., 2004; Hasan & Alasmee, 2022). Ο στιγματισμός διαφέρει ανάλογα με γεωπολιτικά και πολιτισμικά συμφραζόμενα, με τις συντηρητικές κοινωνίες να εμφανίζουν μεγαλύτερες προκαταλήψεις σε σχέση με τις φιλελεύθερες (Mora-Rios et al., 2016; Schomerus et al., 2021). Η έλλειψη συμπεριληπτικών πολιτικών επιτείνει το πρόβλημα (Chong et al., 2016). Παράλληλα, το ποσοστό ανεργίας των ατόμων με σχιζοφρένεια είναι 80-90% παγκοσμίως, καθώς γνωστικές δυσκολίες, απουσίες και στερεότυπα οδηγούν εργοδότες σε απόρριψη ή απόλυση των ασθενών (Owen et al., 2016; Carmona et al., 2017; Jansen et al., 2021).
Σύγχρονες Προκλήσεις – Δυσκολίες Διαχείρισης
Η διαχείριση ενός ασθενούς με σχιζοφρένεια παρουσιάζει σύνθετες προκλήσεις, διότι οι υπηρεσίες συχνά δεν είναι προσαρμοσμένες στις ανάγκες των ασθενών (Lockertsen et al., 2020). Ένα συντονισμένο και εξατομικευμένο σύστημα φροντίδας βελτιώνει τη συμμόρφωση, μειώνει τις νοσηλείες και ενισχύει τη λειτουργικότητα (Lim et al., 2022). Η διεπιστημονική συνεργασία μεταξύ ψυχιάτρων, κοινωνικών λειτουργών, ψυχολόγων, φυσικοθεραπευτών αλλά και με φορείς στέγασης καθώς και της οικογένειας είναι κρίσιμη, ωστόσο η εφαρμογή τέτοιων μοντέλων απαιτεί επαρκές ανθρώπινο δυναμικό και πόρους (Dieterich et al., 2017). Τέλος, σε περίπτωση που ο ασθενής διαμένει σε απομακρυσμένη περιοχή, η έλλειψη δομών και χρηματοδότησης επιτείνει τις δυσκολίες (Chatterjee et al., 2017).
Ηθικά και δεοντολογικά ζητήματα
Η αντιμετώπιση ενός ασθενούς με σύγχυση και μειωμένη ικανότητα λήψης αποφάσεων προκαλεί σοβαρά ηθικά διλήμματα στην κλινική πράξη (Haines et al., 2024). Η τήρηση αρχών όπως η αυτονομία και η ευημερία είναι απαραίτητη, ωστόσο, στη σχιζοφρένεια η μειωμένη εναισθησία δυσχεραίνει την κρίση του ασθενούς (Martinho et al., 2022; Iuppa, 2024). Σε τέτοιες περιπτώσεις, η εξαναγκαστική θεραπεία μπορεί να κριθεί αναγκαία για την προστασία του ίδιου και των άλλων (Sabin, 2016). Αν και ορισμένοι ασθενείς αναγνωρίζουν εκ των υστέρων τα οφέλη, επιβάλλεται η ανάπτυξη λιγότερο παρεμβατικών λύσεων (Light et al., 2017). Η ηθική αξιολόγηση διασφαλίζει αξιοπρεπή φροντίδα, ενώ η Καταναγκαστική Εξωνοσοκομειακή Θεραπεία απαιτεί διαφάνεια και σεβασμό δικαιωμάτων (Norvoll et al., 2017; Barnett et al., 2018; Plahouras et al., 2020· Hem et al., 2023).
Κείμενο-Έρευνα: Ελένη Αρβανίτη
Βιβλιογραφία
Aringhieri, S., Carli, M., Kolachalam, S., Verdesca, V., Cini, E., Rossi, M., McCormick, P. J., Corsini, G. U., Maggio, R., & Scarselli, M. (2018). Molecular targets of atypical antipsychotics: From mechanism of action to clinical differences. Pharmacology & Therapeutics, *192*, 20–41. https://doi.org/10.1016/j.pharmthera.2018.06.012
Almuqrin, A., Fincham, D., & Alharbi, S. (2023). Social isolation and psychosis: A multidimensional approach to understanding the impact on schizophrenia. Behavioral Sciences, *13*(7), 581. https://doi.org/10.3390/bs13070581
Barnett, P., Matthews, H., Lloyd-Evans, B., Mackay, E., Pilling, S., & Johnson, S. (2018). Compulsory community treatment to reduce readmission to hospital and increase engagement with community care in people with mental illness: A systematic review and meta-analysis. The Lancet Psychiatry, *5*(12), 1013–1022. https://doi.org/10.1016/S2215-0366(18)30357-2
Black D. & Andreasen N. (2021). Εισαγωγή στην Ψυχιατρική, 7η έκδοση. Εκδόσεις Παρισιάνου.
Bighelli, I., Salanti, G., Huhn, M., Schneider‐Thoma, J., Krause, M., Reitmeir, C., … & Leucht, S. (2018). Psychological interventions to reduce positive symptoms in schizophrenia: Systematic review and network meta‐analysis. World Psychiatry, *17*(3), 316-329.
Bool, J., Crawley, A., Wanson, A., Davis, B., & Halpape, K. (2021). Pharmacotherapy management of schizophrenia for family physicians. Canadian Family Physician, *67*(5), 350–354. https://doi.org/10.46747/cfp.6705350
Bryan, K., & Whishaw, I. Q. (2018). Fundamentals of human neuropsychology (8th ed.). Worth Publishers.
First, M. B., Williams, J. B., Karg, R. S., & Spitzer, R. L. (2015). *Structured clinical interview for DSM-5 disorders. Clinician Version (SCID-5-CV)*.
Cempa, K., Jurys, T., Kluczyński, S., & Andreew, M. (2022). Physical activity as a therapeutic method for non-pharmacological treatment of schizophrenia: A systematic literature review. Psychiatria Polska, *56*(4), 837. https://doi.org/10.12740/PP/140053
Charlson, F. J., Ferrari, A. J., Santomauro, D. F., Diminic, S., Stockings, E., Scott, J. G., McGrath, J. J., & Whiteford, H. A. (2018). Global epidemiology and burden of schizophrenia: Findings from the global burden of disease study 2016. Schizophrenia Bulletin, *44*(6), 1195–1203. https://doi.org/10.1093/schbul/sby058
Chatterjee, S., Naik, S., John, S., Rao, T. S. S., & Patel, V. (2017). Community-based psychosocial interventions for people with schizophrenia in low and middle income countries: Systematic review and meta-analysis. BMC Psychiatry, *17*, 1516 7. https://doi.org/10.1186/s12888-017-1516-7
Dieterich, M., Irving, C. B., Bergman, H., Khokhar, M. A., Park, B., & Marshall, M. (2017). Intensive case management for severe mental illness. Cochrane Database of Systematic Reviews, (1), CD007906. https://doi.org/10.1002/14651858.CD007906.pub3
Carmona, V. R., Gomez-Benito, J., Huedo-Medina, T. B., & Rojo, J. E. (2017). Employment outcomes for people with schizophrenia spectrum disorder: A meta-analysis of randomized controlled trials. International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health, *30*(3), 345–366. https://doi.org/10.13075/ijomeh.1896.00855
Correll, C. U., Tusconi, M., Carta, M. G., & Dursun, S. M. (2024). What remains to be discovered in schizophrenia therapeutics: Contributions by advancing the molecular mechanisms of drugs for psychosis and schizophrenia. Biomolecules, *14*(8), 906. https://doi.org/10.3390/biom14080906
Craig, C., Hiskey, S., & Spector, A. (2020). Compassion focused therapy: A systematic review of its effectiveness and acceptability in clinical populations. Expert Review of Neurotherapeutics, *20*(4), 385–400. https://doi.org/10.1080/14737175.2020.1746184
D’Souza, D. C., Radhakrishnan, R., & Schoevers, R. A. (2023). Cannabis and schizophrenia spectrum disorders. In D. T. Liu, S. L. Banks, & R. A. Schoevers (Eds.), Springer handbook of cannabis and related pathologies (2nd ed.). Springer. https://doi.org/10.1007/978-3-031-32046-0_179-1
Davies, C., Greenwood, J., Aldridge, K., Simkiss, N., Elmer, J., & Fisher, H. L. (2024). Pre- and perinatal risk and protective factors for psychosis: A systematic review and narrative synthesis. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, *159*, 105482. https://doi.org/10.1016/j.neubiorev.2024.105482
First, M. B., Williams, J. B., Karg, R. S., & Spitzer, R. L. (2015). *Structured clinical interview for DSM-5 disorders. Clinician Version (SCID-5-CV)*.
Gaisler-Salomon, I. (2019). 21. the tripartite synapse: The role of neuron-astrocyte interactions in schizophrenia psychopathology. Schizophrenia Bulletin, *45*(Suppl. 2), S123. https://doi.org/10.1093/schbul/sbz022.084
Goff, D. C. (2021). The pharmacologic treatment of Schizophrenia—2021. JAMA : The Journal of the American Lockertsen, V., Nilsen, L., Holm, L. A. W., Rø, Ø., Burger, L. M., & Røssberg, J. I. (2020). The transition from adolescence to adulthood in patients with schizophrenia: Challenges, opportunities and recommendations. BMC Health Services Research, *20*(1), 891. https://doi.org/10.1186/s12913-020-05740-2
Haines, S., Stanton, R., Anderson, C., & Welch, A. (2024). Ethical challenges for nurses delivering coercive interventions in community mental health settings: A scoping review. International Journal of Mental Health Nursing, *33*(4), 750–759. https://doi.org/10.1111/inm.13290
Martinho, S. M., Santa-Rosa, B., & Silvestre, M. (2022). Where the public health principles meet the individual: A framework for the ethics of compulsory outpatient treatment in psychiatry. BMC Medical Ethics, *23*(1), 77. https://doi.org/10.1186/s12910-022-00814-8
Medical Association, *325*(2), 175-176. https://doi.org/10.1001/jama.2020.19048
Galletly, C., Castle, D., Dark, F., Humberstone, V., Jablensky, A., Killackey, E., Kulkarni, J., McGorry, P., Nielssen, O., & Tran, N. (2016). Royal australian and new zealand college of psychiatrists clinical practice guidelines for the management of schizophrenia and related disorders. Australian and New Zealand Journal of Psychiatry, *50*(5), 410–472. https://doi.org/10.1177/0004867416641195
Golimbet, V. E., & Kostyuk, G. P. (2022). Genotype – phenotype relationships in view of recent advances in the understanding of genetic causes of schizophrenia. Zhurnal Nevrologii i Psikhiatrii Imeni S.S. Korsakova, *122*(1. Vyp. 2), 5–11. https://doi.org/10.17116/jnevro202212201220
Hasan, A. A., & Alasmee, N. (2022). Evaluation of the impact of a self-stigma reduction programme on psychosocial outcomes among people with schizophrenia spectrum disorder. Journal of Mental Health, *31*(1), 83–91. https://doi.org/10.1080/09638237.2021.1922628
Hazell, C. M., Hayward, M., Cavanagh, K., Jones, A.-M., & Strauss, C. (2023). A randomised controlled trial of acceptance and commitment therapy for psychosis (ACTp) delivered by assistant psychologists. Behaviour Research and Therapy, *160*, 104226. https://doi.org/10.1016/j.brat.2022.104226
Hilker, R., Helenius, D., Fagerlund, B., Skytthe, A., Christensen, K., Werge, T. M., Nordentoft, M., & Glenthøj, B. (2018). Heritability of schizophrenia and schizophrenia spectrum based on the nationwide danish twin register. Biological Psychiatry, *83*(6), 492–498. https://doi.org/10.1016/j.biopsych.2017.08.017
Janoutová, J., Janáčková, P., Serý, O., Zeman, T., Ambrož, P., Kovalová, M., … & Janout, V. (2016). Epidemiology and risk factors of schizophrenia. Neuroendocrinology Letters, *37*(1), 1–8.
Jansen, J., van Ooijen, R., Koning, P. W. C., Boot, C. R. L., & Brouwer, S. (2021). The role of the employer in supporting work participation of workers with disabilities: A systematic literature review using an interdisciplinary approach. Journal of Occupational Rehabilitation, *31*(4), 916–949. https://doi.org/10.1007/s10926-021-09978-3
Jarab, A., Al-Qerem, W., Khdour, A., Awadallah, H., Mimi, Y., & Khdour, M. (2025). Novel pharmaceutical treatment approaches for schizophrenia: A systematic literature review. European Journal of Clinical Pharmacology, *81*(4), 525–541. https://doi.org/10.1007/s00228-025-03809-7
Khandaker, G. M., Zammit, S., Lewis, G., & Jones, P. B. (2023). Environmental risk factors and cognitive outcomes in psychosis: A systematic review. Frontiers in Psychiatry, *14*, 989236. https://doi.org/10.3389/fpsyt.2023.989236
Kirby, J. N. (2017). Compassion interventions: The programmes, the evidence, and implications for research and practice. Psychology and Psychotherapy, *90*(3), 432–455. https://doi.org/10.1111/papt.12104
Laws, K. R., Darlington, N., Kondel, T. K., McKenna, P. J., & Jauhar, S. (2018). Cognitive behavioural therapy for schizophrenia – outcomes for functioning, distress and quality of life: A meta-analysis. BMC Psychology, *6*(1), 32. https://doi.org/10.1186/s40359-018-0243-2
Lewis, D. A., & Lieberman, J. A. (2000). Catching up on schizophrenia: Natural history and neurobiology. Neuron, *28*(2), 325–334. https://doi.org/10.1016/S0896-6273(00)00111-2
Lieberman, J. A., & First, M. B. (2018). Psychotic disorders. New England Journal of Medicine, *379*(3), 270–280. https://doi.org/10.1056/NEJMra1801490
Lim, C. T., Caan, M. P., Kim, C. H., Chow, C. M., Leff, H. S., & Tepper, M. C. (2022). Care management for serious mental illness: a systematic review and meta-analysis. Psychiatric Services, *73*(2), 180-187.
Light, E. M., Robertson, M. D., Boyce, P., Carney, T., Rosen, A., Cleary, M., Hunt, G. E., O’Connor, N., Ryan, C. J., & Kerridge, I. H. (2017). How shortcomings in the mental health system affect the use of involuntary community treatment orders. Australian Health Review, *41*(3), 351–356. https://doi.org/10.1071/AH16074
Mohn-Haugen, C. R., Mohn, C., Larøi, F., Teigset, C. M., Øie, M. G., & Rund, B. R. (2022). A systematic review of premorbid cognitive functioning and its timing of onset in schizophrenia spectrum disorders. Schizophrenia Research: Cognition, *28*, 100246. https://doi.org/10.1016/j.scog.2022.100246
Mora-Rios, J., Ortega-Ortega, M., & Natera, G. (2016). Subjective experience and resources for coping with stigma in people with a diagnosis of schizophrenia: An intersectional approach. Qualitative Health Research, *26*(5), 697–711. https://doi.org/10.1177/1049732315570118
Newton, R., Rouleau, A., Nylander, A., Loze, J., Resemann, H. K., Steeves, S., & Crespo-Facorro, B. (2018). Diverse definitions of the early course of schizophrenia—a targeted literature review. NPJ Schizophrenia, *4*(1), 21. https://doi.org/10.1038/s41537-018-0063-7
Norvoll, R., Hem, M. H., & Pedersen, R. (2017). The role of ethics in reducing and improving the quality of coercion in mental health care. HEC Forum, *29*(1), 59–74. https://doi.org/10.1007/s10730-016-9312-1
Owen, M. J., Sawa, A., & Mortensen, P. B. (2016). Schizophrenia. The Lancet, *388*(10039), 86–97. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(15)01121-6
Perkins, D. O., Jeffries, C. D., & Do, K. Q. (2020). Potential roles of redox dysregulation in the development of schizophrenia. Biological Psychiatry, *88*(4), 326–336. https://doi.org/10.1016/j.biopsych.2020.03.016
Pelayo-Terán, J. M., Díaz, F. J., Pérez-Iglesias, R., & Crespo-Facorro, B. (2021). Gene-environment interaction in schizophrenia: Evidence from first-episode psychosis. In StatPearls. StatPearls Publishing. Retrieved
Plahouras, J. E., Mehta, S., Buchman, D. Z., Foussias, G., Daskalakis, Z. J., & Blumberger, D. M. (2020). Experiences with legally mandated treatment in patients with schizophrenia: A systematic review of qualitative studies. European Psychiatry, *63*(1), e39. https://doi.org/10.1192/j.eurpsy.2020.37
Popovic, D., Schmitt, A., Kaurani, L., Senner, F., Papiol, S., Malchow, B., Fischer, A., Schulze, T. G., Koutsouleris, N., & Falkai, P. (2019). Childhood trauma in schizophrenia: Current findings and research perspectives. Frontiers in Neuroscience, *13*, 274. https://doi.org/10.3389/fnins.2019.00274
Ramirez, J., & Correll, C. U. (2025). Relationship between trauma, PTSD, and schizophrenia: Relevance for outcomes, screening, and interventions. Journal of Clinical Psychiatry, *86*(1), 24ac15773.
Sherif, M. A., Cortes‐Briones, J. A., Ranganathan, M., & Skosnik, P. D. (2018). Cannabinoid–glutamate interactions and neural oscillations: implications for psychosis. European Journal of Neuroscience, *48*(8), 2890-2902.
Shi, J., Cao, Y., Luo, H., Liu, S., Yang, F., & Wang, Z. (2023). Effect of a group-based acceptance and commitment therapy (ACT) intervention on self-esteem and psychological flexibility in patients with schizophrenia in remission. Schizophrenia Research, *255*, 213–221. https://doi.org/10.1016/j.schres.2023.03.042
Schomerus, G., & Angermeyer, M. C. (2021). Blind spots in stigma research? broadening our perspective on mental illness stigma by exploring ‘what matters most’ in modern western societies. Epidemiology and Psychiatric Sciences, *30*, e26. https://doi.org/10.1017/S2045796021000111
Simonsen, C., Faerden, A., Romm, K. L., Berg, A. O., Bjella, T., Sundet, K., Ueland, T., Andreassen, O., & Melle, I. (2017). Early clinical recovery in first-episode psychosis: Symptomatic remission and its correlates at 1-year follow-up. Psychiatry Research, *254*, 118–125. https://doi.org/10.1016/j.psychres.2017.04.050
Solmi, M., Radua, J., Olivola, M., Croce, E., Soardo, L., Salazar de Pablo, G., … & Fusar-Poli, P. (2022). Age at onset of mental disorders worldwide: large-scale meta-analysis of 192 epidemiological studies. Molecular Psychiatry, *27*(1), 281-295.
Stevović, L. I., Repišti, S., Radojičić, T., Sartorius, N., Tomori, S., Džubur Kulenović, A., Popova, A., Kuzman, M. R., Vlachos, I. I., Statovci, S., Bandati, A., Novotni, A., Bajraktarov, S., Panfil, A., Maric, N. P., Delić, M., & Jovanović, N. (2022). Non-pharmacological treatments for schizophrenia in southeast europe: An expert survey. International Journal of Social Psychiatry, *68*(5), 1141-1150. https://doi.org/10.1177/00207640211023072
Torrisi, S. A., Laudani, S., Contarini, G., De Luca, A., Geraci, F., Managò, F., Papaleo, F., Salomone, S., Drago, F., & Leggio, G. M. (2020). Dopamine, cognitive impairments and second-generation antipsychotics: From mechanistic advances to more personalized treatments. Pharmaceuticals, *13*(11), 365. https://doi.org/10.3390/ph13110365
Torrey, E. F., & Yolken, R. H. (2019). Schizophrenia as a pseudogenetic disease: A call for more gene–environmental studies. Psychiatry Research, *278*, 146–150. https://doi.org/10.1016/j.psychres.2019.06.006
Turkington, D., & Lebert, L. (2017). Psychological treatments for schizophrenia spectrum disorder: What is around the corner? BJPsych Advances, *23*(1), 16–23. https://doi.org/10.1192/apt.bp.115.014787
van Amsterdam, J., Brunt, T., & van den Brink, W. (2015). The adverse health effects of synthetic cannabinoids with emphasis on psychosis-like effects. Journal of Psychopharmacology, *29*(3), 254–263. https://doi.org/10.1177/0269881114565142
Velthorst, E., Koeter, M., van der Gaag, M., Nieman, D. H., Fett, A. -. J., Smit, F., Staring, A. B. P., Meijer, C., & de Haan, L. (2015). Adapted cognitive–behavioural therapy required for targeting negative symptoms in schizophrenia: Meta-analysis and meta-regression. Psychological Medicine, *45*(3), 453–465. https://doi.org/10.1017/S0033291714001147